Het Ding

Marcel Breuers ontwerp voor de nieuwe Bijenkorf uit het najaar van 1953 is een strak, rechthoekig blok. Volgens het Basisplan moet er aan de Coolsingel worden gewerkt met een dubbele rooilijn: een terugliggend deel vanaf hotel Atlanta en een vooruitspringend deel op de hoek van de Van Oldenbarneveltstraat. Breuer voelt er niets voor de vorm van zijn gebouw aan te passen. In het archief van Breuer bevinden zich enkele -ongedateerde- voorstudies van een soort voorzetgevel met honingraatvormen op de hoek van het gebouw. Maar dit ‘avant-corps’ voldoet niet aan de gemeentelijk eisen. De Werkcommissie uit het College van supervisors dat verantwoordelijk is voor de Coolsingel, met Van Traa, Fledderus en Van Embden, stelt een uitbouw voor met bijvoorbeeld het trappenhuis of een restaurant met uitzicht richting het Venster op de Rivier. Breuer heeft immers aan de achterkant van het gebouw ook een aanbouw ontworpen, het Bijkorama, dus zo puristisch is hij niet. In een maquette van Stadsontwikkeling, waarvan een foto is gepubliceerd in Het Vrije Volk van 8 mei 1955, is een acht meter uitspringende doorzichtige voorbouw te zien. Die beoogde uitbouw is geen gezicht, maar de gemeente wil per se dat het stedenbouwkundig ritme in tact blijft.

Breuer voelt er niets voor de vorm van zijn gebouw aan te passen. In het archief van Breuer bevinden zich enkele -ongedateerde- voorstudies van een soort voorzetgevel met honingraatvormen op de hoek van het gebouw.

Om uit de impasse te komen komt Breuer met een lumineus idee: een grote sculptuur op de hoek van het gebouw. Opdrachtgever, architect en gemeente zijn enthousiast over het idee. Bijenkorf-directeur Van der Wal heeft Nelly van Doesburg als adviseur voor de beeldende kunsttoepassingen in het gebouw. Van der Wal was zelf ook zeer in beeldende kunst geïnteresseerd en had namens de Bijenkorf het beeld Verwoeste Stad van Zadkine aan de stad geschonken. Omdat de sculptuur architectonische dimensies heeft wordt gedacht aan iets constructivistisch. Als eerste wordt gedacht aan Hans Arp, een goede vriend van Nelly van Doesburg, maar deze heeft geen interesse. Dan komen de broers Naum en Antoine Pevsner in beeld, die als kunstenaars actief waren in het revolutionaire Rusland. Pevsner heeft de eerste twee jaar geen tijd, zodat zijn broer wordt benaderd. Deze heeft om verwarring te voorkomen zijn achternaam gewijzigd in Gabo. Naum Gabo (1890-1977) was via Parijs en Engeland begin jaren vijftig in de Verenigde Staten terecht gekomen, waar hij het Amerikaans staatsburgerschap aannam.

Pevsner heeft de eerste twee jaar geen tijd, zodat zijn broer wordt benaderd. Deze heeft om verwarring te voorkomen zijn achternaam gewijzigd in Gabo.

In juni 1954 heeft directeur Van der Wal het eerste contact met Gabo. Deze wil graag een model maken, maar vraagt daar wel 10.000 dollar (toen circa 17.000 euro) voor. Bij uitvoering wil hij nog meer geld. Van der Wal legt de keuze bij Breuer, die moet immers met de kunstenaar samenwerken.

Volgens een medewerker van Breuer, Robert F. Gatje, zou deze zelf Gabo hebben gevraagd: “Lajkó’s plan for the department store was a grand travertine box, and he had no intention of adding a projecting “bump”, as he called it, just to satisfy the city planners. Instead, he turned to his old friend, the sculptor Naum Gabo, and asked for a heroic sculpture that would project from the wall. The final version actually stands on the sidewalk in front of the building and has been accepted as a Rotterdam landmark.” Marcel Breuer. A memoir, p. 53. Breuer en Gabo kenden elkaar uit de tijd dat ze beiden in Engeland verbleven.

Hoe dan ook, Breuer en Gabo kunnen het goed met elkaar vinden en de beeldhouwer kan aan de slag.

In de zomer van 1954 heeft Gabo zijn voorstel klaar, een soort constructivistische bloem of bij tegen de gevel.

In de zomer van 1954 heeft Gabo zijn voorstel klaar, een soort constructivistische bloem of bij tegen de gevel. Dit voorstel, dat in maquettevorm wordt gepresenteerd, vindt opnieuw geen genade bij Stadsontwikkeling. Een figuratieve toevoeging op het gevelvlak is geen oplossing voor het stedenbouwkundige probleem. In november 1954 wordt besloten dat het een groot vrijstaand beeld op het trottoir voor het gebouw moet worden. Gabo is enthousiast over deze suggestie en ontwerpt de organische gestileerde toren van 26 meter hoog zoals die uiteindelijk gerealiseerd is. Vanwege de stabiliteit van de constructie is er een soort kraag aan de voet aangebracht. Die kraag blijkt niet nodig en kan vervallen in het definitieve model. Het ontwerp is gebaseerd op een eerder werk van Gabo, Monument to the Unknown Political Prisoner, gemaakt voor een prijsvraag in 1952. Gabo won de prijsvraag niet. Een model van het beeld bevindt zich in de collectie van het Tate Museum in Londen.

In november 1954 wordt besloten dat het een groot vrijstaand beeld op het trottoir voor het gebouw moet worden.

Gabo heeft het constructivistische kunstwerk intuïtief ontworpen. Zijn schetsen zijn door ingenieurs van TNO Delft uitgewerkt en op veiligheid getest met windtunnelproeven. Wel had Gabo zich van te voren op de hoogte gesteld van de plaatselijke omstandigheden om een verantwoorde materiaalkeuze te kunnen maken. Het kunstwerk is vervaardigd bij NV Lubbers Constructiewerkplaatsen in Krimpen aan den IJssel. Per dekschuit wordt het in de nacht van 6 op 7 mei naar de Leuvehaven gevaren en daar op vrachtwagens gehesen en naar zijn plek gebracht. Op Opbouwdag 1957, kort na de oplevering van het gebouw, wordt het kunstwerk ’s avonds onthuld.

Vanaf dag één is er discussie over de naam en de betekenis van het beeld. Het Ding is de meest gebruikelijke, maar ook Construction, de Gestileerde Bloem en de Boom van Gabo worden gebruikt. Gabo zelf stelt dat het kunstwerk op een boom is geïnspireerd en “Hoop” verbeeldt: “Ik ben optimist van natuur. Ik voel me midden in het leven staan en zou de mensen het gevoel willen bijbrengen, dat het leven tenslotte goed is en het goed is om te leven. Dat hoop ik te hebben uitgedrukt in het élan van mijn verticale lijnen, in het geheel opgaande, naar boven strevende ritme van mijn monument…”

Kunstcriticus Arthur Lehning stelt in een lezing bij de onthulling: Als men nu vraagt, wat betekent het, zou ik willen antwoorden: Het betekent niets. Het is met niets vergelijkbaar. Het is zichzelf. Het staat waar het staat en men moet ernaar kijken. Het thema is zo eenvoudig als een schilderij van Mondriaan: het evenwicht van zuivere verhoudingen, de evenwichtige verhoudingen van vlakken, kleuren en lijnen. En hier is hetzelfde effect bereikt met andere vormen, met bogen en spiralen. Het zou mij niet verbazen indien de man in the street, niet beladen met allerlei kunsthistorische ballast, dit monument vanzelfsprekend zal vinden en misschien heel mooi.

Een criticus van De Tijd -toen nog een dagblad- is niet bijster enthousiast over het kunstwerk: 'Veel Rotterdammers doen hun best er een bloemskelet in te zien, met in het midden de stampers en meeldraden, een niet onlogische „vertaling" in een grijpbaar gegeven, dat bovendien in verband te brengen is met de woordelijke betekenis van „bijenkorf". Men kan de constructie ook opvatten als een stel slingerende touwladders waarbinnen zich twee in spinrag gekapselde scheepsankers bevinden. Als men er tenminste met alle geweld iets in wil zien. Neen, we geloven niet dat Rotterdam zich spoedig gewonnen zal geven aan dit nogal opdringerige kunstwerk voor de Bijenkorf. Men zal er hoogstens aan gewend raken.' De Tijd 11-05-1957

Vanaf dag één is er discussie over de naam en de betekenis van het beeld. Het Ding is de meest gebruikelijke, maar ook Construction, de Gestileerde Bloem en de Boom van Gabo worden gebruikt

Bij een bespreking van het gebouw in het Bouwkundig Weekblad van 1957 uit stadsbouwmeester Van Traa zijn tevredenheid over het resultaat: 'Nu Gabo's metaalplastiek inmiddels onthuld is, meen ik dat stedebouwkundig gezien, een grote winst bereikt werd. Het is dan wel geen bij Basisplan voorgeschreven voorbouw, maar de grote betekenis van deze metalen reus is voor mij - stedebouwkundig dus - dat de Coolsingel nu inderdaad bij de Bijenkorf begint en niet bij Atlanta. (…) Al met al ben ik dankbaar voor Rotterdam en erkentelijk voor de medewerking van de Directie van de Bijenkorf die dit waag- en werkstuk mogelijk maakte. De grootscheepse en ook unieke wijze, waarop de Directie van de Bijenkorf blijk heeft gegeven een bijdrage te willen leveren tot oplossing van een conflict en daar mijns inziens in slaagde, zal door allen die het nieuwe Rotterdam een goed hart toedragen, niet meer vergeten kunnen worden.'

Door een spreeuwenplaag wordt de plastic coating van het beeld al snel aangetast en het kunstwerk moet al snel worden gerestaureerd. Op 11 mei 1960 ontploffen twee zuurstofflessen die voor het herstellingswerk worden gebruikt. Er ontstaat vervolgens een brand in de dekzeilen en houten stellingen en het kunstwerk verandert in een brandende fakkel. In de loop van 1961 is het beeld hersteld. Het onderhoud blijft echter een zorgenkindje. Eigenlijk moet de coating elke vijf jaar worden vernieuwd.

In het fotoarchief van Gemeentewerken bevindt zich een opname van de Bijenkorf met het kunstwerk in de houten omhulling, zodat er toch een soort uitbouw te zien is. Opdrachtgever van de foto was C. van Traa. Zou hij dan toch een uitbouw hebben geprefereerd? Waarschijnlijk niet, want uit de correspondentie over het beeld blijkt dat deze in de verdeelde commissie altijd achter de keuzes van de architecten heeft gestaan.

In het fotoarchief van Gemeentewerken bevindt zich een opname van de Bijenkorf met het kunstwerk in de houten omhulling, zodat er toch een soort uitbouw te zien is. Zou hij dan toch een uitbouw hebben geprefereerd?

De regelmatige onderhoudsbeurten werden sinds de jaren tachtig niet meer uitgevoerd. Het beeld, inmiddels onderdeel van de collectie van Sculpture International Rotterdam, raakte steeds meer verwaarloosd. Vanaf januari 2014 vonden wekelijkse performances plaats als klaagzang en eerbetoon. Na jarenlang gesteggel tussen de Bijenkorf, de nieuwe eigenaar IEF Capital en de gemeente wordt er in augustus 2017 begonnen met de restauratie van het monument. Op 19 februari 2018 stond het Ding er weer schitterend bij.